Een pandemie heeft de wereld in haar greep. Ook in Nederland heerst een Coronacrisis. Als het gaat om aantallen ziekte- en sterftegevallen per hoofd van de bevolking staat Nederland begin april derde op de wereldranglijst. Nederland is aangesloten bij de Wereldgezondheidsorganisatie en Nederland is lid van de Europese Unie, maar beiden kunnen geen maatregelen afdwingen. De EU heeft bij verdrag geen zeggenschap over de volksgezondheid. Dat is en blijft vooralsnog een nationale verantwoordelijkheid. Nederland kiest voor bestrijding van de crisis een recept van eigen bodem: ‘zelfbescherming’.
Als je het mij vraagt, is het verstandig om de huidige volksgezondheidscrisis te beschrijven in termen van een vraagstuk van binnenlandse veiligheid of in termen van een natuurramp in plaats van conflict of oorlog. Een virus kun je niet neerschieten of krijgsgevangen maken maar hoogstens arresteren. Ik ben daarom onder de indruk van het kabinet-Rutte III dat oorlogsmetaforen consequent probeert te vermijden. Er zijn klachten over de trage reacties op de aangekondigde volksgezondheidsramp, maar ik denk dat Nederland en andere West-Europese landen, inclusief hun inwoners, mentaal gewoon nog niet aan een ramp op het gebied van volksgezondheid toe waren. En of we organisatorisch op deze crisis waren voorbereid, is ook nog maar de vraag. Maar dat zijn vragen om te beantwoorden na afloop van de Coronacrisis.
De laatste echte ramp die in Nederland nog in het collectieve geheugen zit, is alweer van een tijdje geleden. Het is de Watersnoodramp van 1953. Aan het voorkomen van een volgende watersnoodramp is de afgelopen decennia door dijkverzwaringen en Deltawerken miljarden euro’s besteed. En na de bijna-ramp in 1995 heeft Rijkswaterstaat hard gewerkt aan de uitvoering van het ingrijpende plan met de naam Ruimte aan de rivier, dat internationaal school maakt. Hoezo zijn we niet voorbereid? We zijn alleen voorbereid op de verkeerde ramp. We hebben wel de dijken verhoogd maar geen rekening gehouden met een ziekte die vanuit de diepe Haarlemmermeerpolder via vliegveld Schiphol bij wijze van spreken via de achterdeur in ons land opduikt.
Wat mij opvalt is dat de aanpak die landen kiezen als antwoord op de Coronacrisis meestal past in de nationale bestuurlijke traditie en rekening houdt wat de bevolking sociaal-politiek kan en wil accepteren. Kortom, er zit een cultuur-historische dimensie aan de crisis. Welke is dat in Nederland?
De maatregelen die in Nederland door de landelijke overheid sinds maart van kracht zijn, passen in een oude traditie. Ze roepen op tot zelfbescherming én bescherming van anderen. Er wordt op basis van vrijwilligheid, eigen verantwoordelijkheid en brede maatschappelijke consensus een beroep gedaan op de burgerzin van alle Nederlanders. Traditioneel is er een zekere schroom om dwingende maatregelen af te kondigen en te kiezen voor het instellen van sancties die ook nog eens gehandhaafd moeten worden. Ons land kent dus slechts een gedeeltelijke lockdown. Het nemen van specifieke maatregelen wordt overgelaten aan lagere overheden, de gemeenten en hun burgemeesters. Over de mogelijkheid en noodzaak om de Coördinatiewet uitzonderingstoestanden van stal te halen en tot het uitroepen van een ‘noodtoestand’ over te gaan is het opvallend stil. We leven gelukkig in een land waar burgerlijke vrijheden worden gerespecteerd. Het is aan ons als burger om daar verantwoordelijk mee om te gaan. Laten we maar hopen dat de noodwet niet hoeft te worden ingezet.
Thuis blijven, lichamelijk contact vermijden, afstand houden, thuis werken en vrijwillige afzondering in geval van ziekte of ouderdom is het devies. Quarantaine is een begrip uit de gezondheidszorg. ‘Thuisquarantaine’ of ‘zelfquarantaine’ zijn woorden die inmiddels ingeburgerd zijn. Ze doen denken aan het principe van zelfbescherming, waarop in ons land ooit het overheidsbeleid en de grote veiligheidsorganisaties voor civiele verdediging waren gebaseerd. Want behalve een watersnoodramp was er nog een ramp waartegen de Nederlands burger beschermd moest worden en waar we ons tientallen jaren lang op hebben voorbereid. Vanaf de jaren vijftig tot in de jaren tachtig van de vorige eeuw was dat de dreiging van een nucleaire ramp als gevolg van een atoomoorlog. En eerder, in de jaren dertig en tijdens de Tweede Wereldoorlog, was dat het gevaar van bombardementen met conventionele munitie vanuit vliegtuigen. Rotterdam en andere Nederlandse steden zoals Nijmegen en Den Haag hebben in de oorlog te maken gehad met enorme verwoestingen. Duitse steden zijn tijdens de oorlog jarenlang gebombardeerd en in Japan is in 1945 de strijd uiteindelijk beslist met het afwerpen van twee atoombommen. Het dreigende gevaar van een atoomoorlog was tijdens de Koude Oorlog tientallen jaren lang reëel. Maar de herinneringen daaraan zijn inmiddels vrijwel uit ons collectieve geheugen verdwenen.
De organisatie die tijdens de Koude Oorlog de burger tegen de gevaren van een atoom- en luchtoorlog moest beschermen, heette de ‘Bescherming Bevolking’, beter bekend met haar acroniem ‘BB’. Voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog had elke gemeente een eigen Luchtbeschermingsdienst (LBD). De BB en de Luchtbeschermingsdiensten waren organisaties bedoeld voor binnenlandse veiligheid die vielen onder de verantwoordelijkheid van het ministerie van Binnenlandse Zaken. Gaan we na afloop van de crisis nadenken over een reserveorganisatie voor het reageren op toekomstige rampen op het gebied van de volksgezondheid? De continuïteit van de gebruikte termen over de jaren is alvast treffend. Met de nodige varianten luidde in de periode van de Luchtbeschermingsdiensten het devies bijvoorbeeld: ‘luchtbescherming = zelfbescherming = gezinsbescherming’. Met enige aanpassing zou de leuze in de nabije toekomst wel eens kunnen worden: ‘zelfquarantaine = zelfbescherming = gezinsbescherming’.
Wim de Natris
_____
Links
- Over luchtbescherming, Luchtbeschermingsdiensten en Bescherming Bevolking is op het web weinig informatie te vinden. Een interessante pagina is een pagina met de toepasselijke naam ‘Luchtgevaar‘.
N.B. Ik doe zelf al jaren onderzoek naar de totstandkoming van luchtbescherming in Nederland in de jaren dertig van de vorige eeuw en de rol van particulier initiatief daarin. Ik hoop daar in de nabije toekomst over te publiceren.
Interessante gedachten. Ik kan het in jouw rerdenering nog niet goed een plek geven dat ook de internationale verhoudingen en de globaliseringstrends zullen worden beinvloed door deze crisis.Stof om over na te denken
De Coronacrisis heeft zoveel mogelijke gevolgen en consequenties dat het mij veel moeite kostte om een blogpost te schrijven die het bij een enkel thema houdt. Ik probeer in de buurt van de onderwerpen te blijven waar ik historisch onderzoek naar doe. Dat zijn Nederlandse veiligheids- en defensieorganisaties die werken met (burger)vrijwilligers. Ik hoop vanuit dat perspectief nog meer te posten.
Ongetwijfeld heeft deze crisis effecten op internationale verhoudingen en trends. Zoals gebruikelijk zullen ook nu weer de bevoegdheden van de EU onderwerp van discussie worden. De EU is in essentie ontworpen als een economische samenwerking en uitdrukkelijk niet als een militair of politiek machtsblok. Dat betekent dat onder meer alle defensie- en veiligheidstaken tot het domein van de individuele staten behoren, met een grote variatie aan snelheid en omvang van landelijke maatregelen als gevolg. Zoals nu blijkt is samenwerking op het gebied van volksgezondheid een vanzelfsprekende optie waarover gesproken moet worden.